Πρότυπο χωρίς ιδεολογία
Ένα φάντασμα έχει απλωθεί στις κοινωνίες της Δύσης, σε κάθε γωνιά, σε κάθε τηλεόραση, σε κάθε γιγαντοαφίσα και βιτρίνα. Το φάντασμα ενός παραμυθιού, όχι της Χαλιμάς, ενός ωμού, μεταλλικού παραμυθιού που περιγράφεται από το καταναλωτικό πρότυπο. Πρόκειται για μια πρόταση ζωής και αντίληψης της ζωής. Το πρότυπο αυτό δίνει ιδέες για το πως μπορείς να είσαι «cool» (σε αυτή την λέξη συμπυκνώνεται η υπέρτατη νεανική και όχι μόνο αξία), πως μπορείς να αιθάνεσαι ωραία, να μιλάς, να κοιτάς, να συμπεριφέρεσαι, να τρώς, να ερωτεύεσαι, να κάνεις έρωτα, να περπατάς, να τηλεφωνείς, να είσαι ισχυρός, να είσαι ελκυστικός, φεμινιστής, οικογενειάρχης, μοναχικός, αγαπητός μέχρι και επαναστάτης και περιθωριακός. Το καταναλωτικό πρότυπο είναι ο προφήτης της θρησκείας της κατανάλωσης.
Όλοι πλέον ή σχεδόν όλοι – σήμερα που οι κοινωνικές τάξεις λιώσαν στο αστικό χωνευτήρι, σήμερα που δεν υφίσταται πλέον ο ταξικός εγκλωβισμός – μπορούν αγοράζοντας να μπούν στο κλαμπ των αστών. Το σύνθημα είναι «αγόρασε» και το παρασύνθημα τα χρήματα που καταθέτει ο καθένας μας στην απόκτηση της κάρτας VIP της μεγάλης αστικής οικογένειας. Τέρμα οι διαχωρισμοί γαλαζοαίματων και λαού, όλοι είμαστε αριστοκράτες εφόσον μπορούμε να προσεγγίσουμε τα καταναλωτικά πρότυπα, που είναι βέβαια έτσι φτιαγμένα ώστε να είναι προσεγγίσιμα. Το καταναλωτικό πρότυπο είναι ο οδηγητής μας, ο προσανατολιστής, ο εμπνευστής του σύγχρονου αστού. Ο σύγχρονος αστός ζει για να έχει πολλά, και είναι ευτυχής όταν έχει την δυνατότητα να πετάξει αυτά που έχει για να τα αντικαταστήσει με καινούρια, προσπαθώντας συνεχώς να πρασαρμόζεται στα καταναλωτικά πρότυπα που βέβαια διαρκώς ανανεώνονται.
Η υποταγή στα πρότυπα αυτά εκφράζει μια πολιτική στάση, δεν είναι απλά ένα εμπορικό ή καταναλωτικό φαινόμενο. Εκφράζει τον εγκλωβισμό σε ένα σύστημα που έχει ομοιότητες με αυταρχικά καθεστώτα, όπου η απόκλιση ισούται με απομόνωση. Πολλοί μιλούν περιγράφοντας το φαινόμενο για την «δικτατορία του γούστου» υποτιμώντας όμως τις πολιτικές προεκτάσεις αυτής της «δικτατορίας» στην κοινωνία.
Το καταναλωτικό πρότυπο δρα ψευτοδημοκρατικά, ακριβώς επειδή δεν έχει πρόθεση να διαχωρίσει. Ο διαχωρισμός θα οδηγούσε στην διάσπαση των καταναλωτών, σε μαύρους και σε άσπρους, άρα και στη μείωσή τους. Το καταναλωτικό πρότυπο απευθύνεται στην ενιαία, άχρωμη μάζα. Γιατί μπορεί να υπάρχει τρεφόμενο μόνο από την μάζα. Γι’ αυτό και δανείζεται στοιχεία από κάθε μεριά: δίπλα στο μπλουζάκι που ποζάρει η Μαντόνα βρίσκεται ένα άλλο με τον Τσε Κεβάρα.
Η απόρριψη αυτών των προτύπων οδηγεί στην απομόνωση, στο περιθώριο της κοινωνίας των αστών. Είναι η απόρριψη των ιδανικών τους, του τρόπου της ζωής τους. Ακόμα όμως και σ΄αυτήν την περίπτωση ο αποκλίνων μπορεί να αποτελέσει ο ίδιος καταναλωτικό πρότυπο εφόσον η απόκλισή του έχει ρεύμα. Ας θυμηθούμε τους μαύρους γκάγκστερ-ράπερ των σλαμς στην Αμερική. Η μουσική τους, το ντύσιμό τους, οι γκριμάτσες και οι χειρονομίες τους γίναν ανάρπαστες στα MTV όλου του κόσμου. Η οργή τους έγινε βαμβάκι από την στιγμή που τα δισκάδικα γεμίσαν με τα CD τους.
Η κατανάλωση δεν κρατά πυξίδα, όλα είναι καλά εφόσον διεγείρουν το ενδιαφέρον του καταναλωτή. Είναι στοιχείο απολίτικο, έχει όμως σήμερα πολύ μεγάλη επίδραση στις κοινωνίες ως σύγχρονος τρόπος ευδαιμονίας.
Το πολιτισμικό στίγμα
Η έννοια του πολιτισμικού στίγματος έχει συγκεκριμένη στοχοθέτηση. Θέλει να τονίσει ότι ο οργανωμένος σε μια κοινωνία άνθρωπος είναι μια οντότητα της οποίας η ζωή και αντίληψη ορίζεται από πολιτισμικές συμβάσεις αλλά και επιλογές. Ο όρος πολιτισμός εννοείται βέβαια με την διευρυμένη του σημασία ως τρόπος ζωής και αντίληψης της οργανωμένης σε κοινωνία ζωής.
Αν κάνουμε ένα βήμα πιο πίσω θα λέγαμε πως ο άνθρωπος είναι το προϊόν της φύσης του (DNΑ, ένστικτα κτλ.) και του πολιτισμικού του στίγματος. Το σημαντικό στοιχείο της έννοιας του πολιτισμικού στίγματος επικεντρώνεται στην διττή μορφή του, στις πολιτισμικές συμβάσεις από την μία και στις πολιτισμικές επιλογές από την άλλη. Ο διαχωρισμός αυτός είναι σημαντικός όσο αφορά κυρίως το δεύτερο σκέλος του. Το πρώτο σκέλος, οι πολιτισμικές συμβάσεις, είναι μάλλον ξεκάθαρο. Πρόκειται για όλες αυτές τις επιδράσεις στις οποίες υπόκειται ένας άνθρωπος όταν γεννιέται σε μια συγκεκριμένη κοινωνία με συγκεκριμένους ηθικούς κώδικες, γλώσσα, αξίες, αρχές, νοοτροπία, έθιμα, θρησκεία κτλ.
Το δεύτερο σκέλος, οι πολιτισμικές επιλογές, είναι ό,τι ο άνθρωπος επιλέγει για να διαμορφώσει την ζωή του και την αντίληψή του για την ζωή. Εδώ τα φώτα στρέφονται στο άτομο και την ευθύνη του πέρα από εγκλωβισμούς σε κοινωνικές ομάδες και νοοτροπίες, παγιωμένες αξίες και ηθικές.
Η πολιτισμική επιλογή σημαίνει την υπέρβαση της πολιτισμικής σύμβασης είτε συμβαδίζει μαζί της είτε αποκλίνει από αυτήν. Η υπέρβαση αυτή εστιάζεται στην μετάβαση από την υπάρχουσα στην διαμορφωμένη με τις επιλογές μας πραγματικότητα.
Αν για παράδειγμα ένας άνθρωπος μεγαλώσει σε ένα περιβάλλον θρησκευτικά πιστό (=πολιτισμική σύμβαση) τότε είτε θα ακολουθήσει αυτή την σύμβαση (=πολιτισμική επιλογή) είτε θα την απορρίψει καθολικά ή μερικά (= πολιτισμική επιλογή).
Η έννοια της πολιτισμικής επιλογής βαρύνει τις πλάτες του ατόμου-πολίτη, του ατόμου-καταναλωτή, του ατόμου που συχνά αποποιείται τις ευθύνες των επιλογών του με το να κρύβεται είτε σε παγιωμένες νοοτροπίες είτε στις επιλογές του πλήθους. Οι περισσότερες μεγάλες κοινωνικές αλλαγές στην ιστορία της ανθρωπότητας ξεκίνησαν από νέες πολιτισμικές επιλογές μιας μικρής ομάδας που πλήθαινε μέχρι που εξελήχθηκαν σε πολιτισμική σύμβαση. Τις περισσότερες φορές βέβαια η στερέωση μιας νέας πολιτιμικής σύμβασης σημαίνει την εξουδετέρωση μιας άλλης.
Καταναλωτικό πρότυπο: από πολιτισμική επιλογή σε πολιτισμική σύμβαση
Bρισκόμαστε στην εποχή όπου η κατανάλωση από πολιτισμική επιλογή οδεύει μπρος ολοταχώς στην παγίωσή της ως πολιτισμική σύμβαση. Οι νέες αξίες που αναδύονται από αυτή την μετατόπιση έχουν ως επίκεντρο το χρήμα. Ζούμε στην εποχή της εγκαθίδρυσης του καταναλωτικού πρότυπου ως σύγχρονου γκουρού.
Η νέα αυτή πολιτισμική σύμβαση ανατρέφει ανθρώπους απολίτικους. Γι΄αυτό και η διαμόρφωση νέων πολιτισμικών επιλογών, οι οποίες θα έχουν την δύναμη να ανατρέψουν την πολιτισμική σύμβαση της κατανάλωσης είναι εξαιρετικά δύσκολη.
Είναι ουσιαστικά μία από τις προκλήσεις που υπαγορεύει την δράση των εναλλακτικών πολιτισμικών επιλογών σήμερα.
Σχολιάστε